10 + 1 βιβλία που μου άλλαξαν τη ζωή

Το εγωιστικό γονίδιο είναι το πρώτο από τα τρία βιβλία του νεοδαρβινιστή Richard  Dawkins το οποίο μπορεί άτυπα να τοποθετηθεί σε μια τριλογία η οποία αποπειράται να εξηγήσει την ανθρώπινη φύση, μέσα από τη φυσιολογία και τον αγώνα για επιβίωση δια μέσου της εξέλιξης και της φυσικής επιλογής.  Ο Dawkins όμως είναι μάλλον ο κύριος εκφραστής της εκλαΐκευσης ενός τόσο σύνθετου βιολογικού φαινομένου φέρνοντας τον Δαρβινισμό στις πλατιές μάζες. Εξηγεί με απλό και κατανοητό τρόπο έννοιες όπως το γονίδιο, το χρωμόσωμα και το DNA.

Ο καθένας μπορεί να έχει τις ενστάσεις του πάνω στη θεώρηση των ανθρώπων ως «μηχανές επιβίωσης των γονιδίων τους» και για το αν η συμπεριφορά του ανθρώπου καθοδηγείται κυρίως από αυτό. Παρότι γράφτηκε πριν 40 χρόνια και από τότε η έρευνα στη Βιολογία έχει κάνει άλματα, παραμένει συναρπαστικό και επίκαιρο και σε αφήνει κυριολεκτικά με το στόμα ανοικτό.

Και ενώ το «Εγωιστικό Γονίδιο» περιγράφει την έκφραση των γονιδίων και της εξέλιξης μέσω της ανθρώπινης συμπεριφοράς, ο τυφλός ωρολογοποιός επιχειρεί να εξηγήσει τους μηχανισμούς και τους αλγόριθμους της εξέλιξης. Ενώ οι μεταλλάξεις είναι τυχαίες, η εξέλιξη διαμέσου της φυσικής επιλογής είναι μη συνειδητή, αυτόματη, τυφλή, αλλά ουσιαστικά μη τυχαία διαδικασία.

Ο τυφλός Ωρολογοποιός έχει τιμηθεί με το Βραβείο Faraday της Βασιλικής Εταιρείας του Λονδίνου (1990), έχει γυριστεί σε τηλεοπτικό φιλμ από το BBC (και το οποίο κέρδισε το βραβείο καλύτερης επιστημονικής ταινίας, το 1987), έχει μεταφραστεί σε πάρα πολλές γλώσσες και αποτελεί διαρκές παγκόσμιο μπεστ-σέλερ.

Το Μεγαλύτερο θέαμα στη Γή – Richard Dawkins

Αυτό που έλειπε από τα προηγούμενα βιβλία του Dawkins ήταν η σύνοψη της επιστημονικής τεκμηρίωσης που αποδεικνύει ότι η «εξέλιξη» είναι ένα γεγονός και όχι απλά «μια θεωρία» με τον τρόπο που αντιλαμβάνεται ο πολύς κόσμος τι σημαίνει  «θεωρία». Με απτά παραδείγματα εξηγεί πως λειτουργούν τα τεκμηριωτικά εργαλεία και περιγράφει μεθόδους μέτρησης και επαλήθευσης όπως την ραδιοχρονολόγηση και τα απολιθώματα.

Εξηγώντας τα αποτελέσματα συγκεκριμένων πειραμάτων επιβεβαιώνει την εξέλιξη με την επιστήμη της μοριακής βιολογίας. Προσφέρει αδιάσειστες αποδείξεις για την προέλευση των έμβιων όντων συμπεριλαμβανόμενου του ανθρώπου και καταδεικνύει την επιστήμη σαν το μοναδικό πρίσμα της ερμηνείας του κόσμου.

Ο νομπελίστας Kahneman (για αυτό το βιβλίο) μαζί με τους Trevsky και Τhaler αποτελούν τους κυριότερους σύγχρονους εκφραστές των «Συμπεριφορικών Οικονομικών» (Behavioral Economics) μιας σχετικά νέας επιστήμης που συνδυάζει τα οικονομικά με τη ψυχολογία και τη γνωσιακή επιστήμη.

Στο σκέψη αργή και γρήγορη ο Kahneman ρίχνει φως στους μηχανισμούς λήψης αποφάσεων των ανθρώπων και πραγματεύεται το ζήτημα της ελευθερίας της βούλησης υπό το πρίσμα της γνωσιακής επιστήμης. Η πρόθεση, η επιλογή και ο έλεγχος των κατευθύνσεων που παίρνει η ζωή μας επηρεάζεται από αρκετές ακούσιες γνωστικές λειτουργίες, οι αστοχίες των οποίων συχνά μπορούν να μας οδηγήσουν σε επιζήμιες αποφάσεις για τον εαυτό μας. Αυτές οι αστοχίες ονομάζονται «γνωστικά σφάλματα» και «γνωστικές προκαταλήψεις».

Ίσως το εκπαιδευτικό μας σύστημα θα πρέπει να ενσωματώσει κάποτε ένα αντικείμενο στο οποίο οι μαθητές θα εκπαιδεύονται να κατανοούν τις αδυναμίες του εγκεφάλου τους και να μαθαίνουν τεχνικές που θα τους βοηθούν να μειώσουν τις εσφαλμένες αποφάσεις στις οποίες μπορεί να οδηγήσουν αυτές οι αδυναμίες.

Το «Σκέψη αργή και γρήγορη» επιχειρεί να αλλάξει τον τρόπο που σκεφτόμαστε… για το πώς σκεφτόμαστε.

Περισσότερο από μια δεκαετία πήρε στον Robert Sapolsky (νευροενδοκρινολόγο, καθηγητή βιολογίας, νευροεπιστήμης και νευροχειρουργικής στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ) να γράψει το Behave, το οποίο αποτελεί μια σύνοψη του έργου ζωής του να συνθέσει μια πολυεπιστήμη που να επιχειρεί να ερμηνεύει πολύπλευρα την ανθρώπινη συμπεριφορά. Από τη γενετική, την εξέλιξη και τη νευροβιολογία, μέχρι την επιγενετική και την κοινωνιολογία. Η οπτική του εκτείνεται από την έμβια μονάδα και τη στιγμιαία απόφαση της, μέχρι τις συγκεντρώσεις στις κοινωνίες, το πολιτισμικό υπόβαθρο και τη στιγμή της σύλληψης του εμβρύου και πως μπορούν να επηρεάσουν τις συμπεριφορές. Η ανάλυση του είναι ταυτόχρονα, μικροσκοπική και μακροσκοπική, στιγμιαία και μακροπρόθεσμή αλλά πάντοτε μετρήσιμη και τεκμηριωμένη. Βλέπει τον άνθρωπο ως έναν οργανισμό στον οποίο το λογισμικό και το υλικό διαπλέκονται και στην ουσία το ένα προκαλεί παρατηρήσιμες, μετρήσιμες αλλαγές στο άλλο. Για τον Sapolsky η σκέψη έχει υλική υπόσταση και όχι μια άυλη λειτουργία.

Το βιβλίο επιχειρεί με ένα λεπτό και αρκετές φορές δυσδιάκριτο χιούμορ να εξηγήσει στο γιατί κάνουμε, ότι κάνουμε. Αιτίες, ατομικά κίνητρα, ιστορικά καταγεγραμμένες μαζικές συμπεριφορές.

Όταν ο Carl Sagan έγραψε τον «Στοιχειωμένο κόσμο» ήμασταν ακόμα στην αρχή του σκοταδισμού της «Νέας Εποχής». Η τάση μιας ολοένα και μεγαλύτερης μερίδας της ανθρωπότητας να ερμηνεύει τον κόσμο μέσα από τις απλουστευτικές και δογματικές απαντήσεις της μεταφυσικής αντί της επίμονης αυτοδιορθωνώμενης τεκμηριωμένης επιστημονικής έρευνας. Και αντί ο σκεπτικισμός να στρέφεται προς τις ανοησίες που δεν πληρούν το κριτήριο της διαψευσιμότητας αντίθετα ειρωνεύεται τις απαντήσεις που έχουν στέρεες αποδείξεις, ως προϊόν των ελίτ κατηγορώντας την επιστήμη ως απαξιωτική.

Ο Sagan επίμονα αποδομεί μια σειρά από αστικούς μύθους και δοξασίες, προσφέροντας παράλληλα τα εργαλεία για την κριτική και τεκμηριωμένη θεώρηση του κόσμου.

Η θέση του είναι ότι η σκοταδιστική αντίληψη του κόσμου που κερδίζει συνεχώς έδαφος είναι επικίνδυνη ακόμα και για την ίδια μας την ύπαρξη. Επισημαίνει τους τρόπους με τους οποίους η μάζα χειραγωγείται για πολιτικό όφελος πατώντας στη μεταφυσική.

«Ο στοιχειωμένος κόσμος» αποτελεί άλλο ένα απαραίτητο ανάγνωσμα που καλύπτει αρκετές από τις ουσιώδεις παραλείψεις του εκπαιδευτικού μας συστήματος.

Ο Γιάλομ, ένας από του σπουδαιότερους σύγχρονους ψυχοθεραπευτές ισχυρίζεται το άγχος μας αποτελεί συχνά συγκαλυμμένο «φόβο θανάτου». Χρησιμοποιώντας υπαρξιακή ψυχοθεραπεία, βασισμένη στις διδαχές του Επίκουρου και των στωικών φιλοσόφων (Σενέκας, Επίκτητος, Επιμενίδης, Μάρκος Αυρήλιος) βοηθά τους ασθενείς τους να αποδεχτούν το πεπερασμένο της ζωής τους και να απελευθερωθούν από τον τρόμο του θανάτου.

Ο επίκουρος είχε πει ότι:

 «τὸ φρικωδέστατον οὖν τῶν κακῶν ὁ θάνατος οὐθὲν πρὸς ἡμᾶς, ἐπειδήπερ ὅταν μὲν ἡμεῖς ὦμεν, ὁ θάνατος οὐ πάρεστιν, ὅταν δὲ ὁ θάνατος παρῇ, τόθ᾽ ἡμεῖς οὐκ ἐσμέν»

Το πιο φρικτό λοιπόν απ᾽ όλα τα άσχημα πράγματα, ο θάνατος, είναι για μας ένα τίποτε, ακριβώς γιατί όταν εμείς υπάρχουμε ο θάνατος δεν είναι κοντά μας, κι όταν πάλι έρθει ο θάνατος δίπλα μας, τότε πια δεν υπάρχουμε εμείς.

Το βιβλίο είναι κατά ένα μέρος ψυχολογία και φιλοσοφία και κατά ένα άλλο αφήγηση περιπτώσεων ασθενών του Γιάλομ. Η γραφή του είναι απλή και απαλλαγμένη από δυσκατάληπτες εκφράσεις και όρους.

Η αποδοχή του αναπόφευκτου του θανάτου μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε την αξία της πεπερασμένης μας ζωής και μπορεί να αποτελέσει κίνητρο να γίνουμε λιγότερο αναβλητικοί, δρώντας προς την κατεύθυνση που ωφελή εμάς τους ίδιους και όχι τους γύρω μας.

Την πρώτη φορά που το διάβασα ήμουν μαθητής λυκείου. Ήταν σοκαριστική εμπειρία να γκρεμίζονται ένας –  ένας οι μύθοι της εθνοκεντρικής σχολικής εκπαίδευσης. Ήταν όμως παράλληλα και μεταμορφωτική. Άρχισα πλέον να αμφισβητώ, να αναζητώ πηγές, να βλέπω τη χώρα, την ιστορία της και τους ανθρώπους της διαφορετικά. Ο Ραφαηλίδης γράφει με καυστικό χιούμορ, κάποιοι μπορούν να πουν με κυνισμό, αλλά ο κυνισμός βρίσκεται στην πραγματικότητα στις πράξεις αυτών που «έγραψαν» την ιστορία μας… Όπως την έγραψαν. Ο Ραφαηλίδης δεν είναι ιστορικός, πηγές δε δίνει, δεν τον νοιάζει. Όμως έκανε για μένα την ιστορία ενδιαφέρουσα επειδή ακριβώς έσπασε το μύθο του «Περιούσιου Λαού» τον οποίο ζηλεύει και επιβουλεύεται ολόκληρος ο υπόλοιπος πλανήτης. Κάθε στοιχειωδώς νοήμων ενήλικος μπορεί να καταλάβει ότι αυτός ο μύθος παρά είναι καλός για να είναι αληθινός.

Τον Taleb, τον άνθρωπο που προέβλεψε την παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008  μπορεί να τον χαρακτηρίσει κανείς αλαζόνα γιατί συχνά γίνεται απαξιωτικός και αμφισβητεί τα πάντα. Συνήθως όμως έχει δίκιο. Είναι ένας ευφυέστατος τύπος που σκέφτεται αντισυμβατικά. Ανεξάρτητα αν τον συμπαθεί (δύσκολο) κανείς ή τον αντιπαθεί, δεν υπάρχει περίπτωση να διαβάσεις κάποιο βιβλίο του και να μην πεις «wow τι είπε ο άνθρωπος;»

Η σειρά βιβλίων Incerto αξίζει να διαβαστεί όλη και χρήζει ξεχωριστού αφιερώματος. Εδω θα αναπτύξω μόνο δυο ιδέες που πραγματεύεται.

Ένας “μαύρος κύκνος” είναι ένα εξαιρετικά απίθανο γεγονός με τρία κύρια χαρακτηριστικά: Είναι απρόβλεπτο, έχει τεράστιο αντίκτυπο και μετά το γεγονός επινοούμε μια εξήγηση που το κάνει να φαίνεται λιγότερο τυχαίο και πιο προβλέψιμο από ό,τι ήταν.

O λόγος για τον οποίο συμβαίνουν «μαύροι κύκνοι» είναι η έμφυτη τάση μας να συγκεντρωνόμαστε σε πράγματα που ήδη γνωρίζουμε. Έτσι ξανά και ξανά αποτυγχάνουμε να λάβουμε υπόψη μας αυτά που δεν γνωρίζουμε.

O Taleb ισχυρίζεται ότι είναι εξ’ ορισμού αδύνατον να προβλέψουμε τους «Μαυρούς Κύκνους» αντίθετα προτείνει την οικοδόμηση των συστημάτων με χαρακτηριστικά ευρωστίας ώστε να αντέχουν στα αρνητικά γεγονότα. Αυτή την ευρωστία την ονομάζει «Αντιευθραυστότητα» (antifragility) και τη διαχωρίζει από την αθραυστότητα.

Ο Taleb υποστηρίζει ότι οι τράπεζες και οι εμπορικές εταιρείες είναι ευάλωτες σε επικίνδυνα γεγονότα του «Μαύρου Κύκνου» και εκτίθενται σε ζημίες πέρα ​​από αυτές που προβλέπονται από τα ελαττωματικά οικονομικά μοντέλα τους.

Ο περισσότερος κόσμος έχει στρεβλή άποψη για τη ψυχολογία. Στην καλύτερη περίπτωση έχει μείνει σε σχολές ψυχολογίας του προηγούμενου αιώνα. Ο Stanovic βάζει τα πράγματα στη θέση τους. Ξεκινάει με μια επιστημολογική κριτική της ψυχολογίας από την εποχή του Freud και φτάνει στη σημερινή εποχή στην οποία η ψυχολογία μοιράζεται πλέον ουσιαστικά το στέρεο επιστημονικό υπόβαθρο των θετικών επιστημών με ισχυρή τεκμηρίωση και μετρήσιμα αποτελέσματα.

Σε μια δεύτερη ανάγνωση, το βιβλίο αποτελεί μια εκλαϊκευμένη επιστημολογία στην οποία η ψυχολογία είναι η αφορμή και το παράδειγμα. Αποδημώντας τους μύθους για την ψυχολογία ο συγγραφέας παράλληλα αποδoμεί τους μύθους για την επιστήμη γενικότερα. Ο Stanovic δίνει ίσως την καλύτερη εξήγηση για την «πιθανολογική σκέψη» που έχω διαβάσει και παράλληλα δίνει στον αναγνώστη τα εργαλεία να κατανοήσει τις μεθόδους και τους περιορισμούς της σύγχρονης επιστήμης και να αναπτύξει  ευθυκρισίας. Το κριτήριο της διαψευσιμότητας, την αξιολόγηση ομοτίμων και γενικά την εγγενή ιδιότητα της επιστήμης για αυτοδιόρθωση και επικαιροποίηση.

Έπεσε στα χέρια μου όταν χρειαζόμουν μια μεγάλη αλλαγή στη ζωή μου και δεν ήξερα από πού να αρχίσω. Κρίση των 40 😛

H ιδέα είναι πολύ απλή. Αντικατάστησε μια επιβλαβή συνήθεια με μια ωφέλιμη και δες τον εαυτό σου να χτίζει μια αλυσίδα από καλές συνήθειες που θα αλλάξουν τη ζωή σου.

Οι συνήθειες είναι συνήθως δομημένες σε βρόγχους: ερέθισμα – ρουτίνα – ανταμοιβή. Το ερέθισμα πυροδοτεί τον εγκέφαλο να αναζητά τη ρουτίνα καθώς αναμένει την ανταμοιβή.

Για παράδειγμα αν μας αρέσει να τρώμε πατατάκια την ώρα που βλέπουμε τηλεόραση, η τηλεόραση είναι το ερέθισμα, τα πατατάκια η ρουτίνα και το πώς νιώθουμε όταν τα τρώμε η ανταμοιβή. Διατηρώντας την τηλεόραση και την ευχαρίστηση μπορούμε να αντικαταστήσουμε τα πατατάκια με κάτι άλλο εύγευστο και λιγότερο βλαβερό. Το να επιχειρήσουμε να κόψουμε τελείως το φαγητό την ώρα που βλέπουμε τηλεόραση είναι πολύ πιο δύσκολο.

Για μένα «η δύναμη της συνήθειας» δούλεψε καλά παρότι το πώς να το κάνω δεν περιγραφόταν όσο αναλυτικά και συστηματικά όσο θα ήθελα. Σήμερα υπάρχουν καλύτερα βιβλία για το ίδιο θέμα, όπως το Atomic Habits, όμως «Η δύναμη της συνήθειας» άνοιξε νέους δρόμους και βοήθησε πολύ κόσμο, μεταξύ των οποίων κι εμένα.